2025թ. հուլիսի 1-ին Մայր Աթոռ Սուրբ Էջմիածինը հանդես եկավ հերթական հայտարարությամբ, որում խիստ քննադատության էր ենթարկվում ՀՀ վերաքննիչ քրեական դատարանի որոշումը՝ Շիրակի թեմի առաջնորդ Տ. Միքայել արքեպիսկոպոս Աջապահյանի կալանավորումը ուժի մեջ թողնելու վերաբերյալ։ Հայտարարության մեջ դատարանի որոշումը որակվում է որպես «ապօրինի», իսկ կալանավորումը՝ որպես «խոսքի ազատության սահմանափակմանն ուղղված պատժողական գործողություն», և առանց իրավական հիմնավորման պահանջվում է անհապաղ վերացնել այն։

Նման բովանդակությամբ հայտարարությունն առաջ է բերում մի շարք հարցեր, որոնք անհրաժեշտ է դիտարկել ոչ միայն հուզական կամ բարոյական դաշտում, այլ նաև՝ իրավական և եկեղեցաբանական համատեքստերում՝ հաշվի առնելով Սահմանադրությամբ կարգավորված ՀՀ դատական համակարգի անկախությունը, ինչպես նաև Հայ Եկեղեցու դերի և սահմանափակումների ինստիտուցիոնալ ընկալումը։

ՀՀ Սահմանադրության 91-րդ հոդվածն անկասկած և հստակորեն ամրագրում է, որ «դատարանները անկախ են և ենթարկվում են միայն Սահմանադրությանը և օրենքներին»։ Այս դրույթը ենթադրում է, որ դատական ակտերի օրինականության կամ ապօրինության գնահատումը ենթակա է միայն օրինական ընթացակարգերի՝ բողոքարկման, վերաքննության կամ վճռաբեկ դատավարության միջոցով, այլ ոչ՝ հրապարակային, զգացմունքային կամ պոռոտախոս քաղաքականացված, հակա իրավական հայտարարությունների։

Երբ պետական կամ հոգևոր կառույցները հրապարակայնորեն ու կտրուկ ձևակերպումներով դատական որոշումներ են որակում որպես «ապօրինի», այն՝ նվազագույնը, կարող է ընկալվել որպես միջամտություն դատական իշխանության լիազորություններին։ Այս առումով պետության արձագանքի բացակայությունն ինքնին մտահոգիչ է․ պետությունը պարտավոր է, սահմանադրական և օրենսդրական հիմքով, պաշտպանել դատական իշխանության անկախությունն ու հեղինակությունը՝ այդ թվում՝ իրավական պատասխան տալով նմանօրինակ հայտարարություններին։

Հայտարարության մեջ օգտագործված ձևակերպումները՝ «ապօրինի դատական ակտ», «եկեղեցահալած քաղաքականություն», «պատժողական գործողություն», որևէ հրապարակային իրավական հիմնավորում չունեն և չեն աջակցվում փաստական տվյալներով։ Նման գնահատականները կարող են համարվել իրավականորեն խոցելի, անգրագետ ու հիմնազուրկ՝ չբխելով իրավական ընթացակարգերից։ Ավելին՝ եթե նման հայտարարություններն ունեն դիտավորություն՝ ազդելու դատական գործընթացների վրա կամ խարխլելու հանրային վստահությունը դատարանների նկատմամբ, ապա պարտադիր է նաև գնահատել դրանց իրավական հետևանքների անհրաժեշտությունը՝ ինչպես վարչական, այնպես էլ օրենսդրական դաշտում։

Հայ Եկեղեցին՝ որպես հոգևոր կառույց, գործում է ոչ միայն աստվածաշնչյան արժեքների հիմքով, այլև՝ իր կանոնական իրավունքի և կանոնադրական կարգերի ներքո։ Այդ պատճառով, հիմնարար նշանակություն ունի հասկանալ՝ երբ է Հայ Եկեղեցին ընդունում որևէ հոգևորականի քաղաքականությամբ զբաղվելու փաստը որպես կանոնադրական խախտում, և երբ՝ ոչ։ Ավելին՝ արդյո՞ք նման գործունեության փաստը ընդհանրապես համարվում է խախտում։ Այստեղ է, որ ի հայտ են գալիս ներքին հակասությունները։

Օրինակ՝ վերջերս մի քահանան կարգալույծ արվեց՝ Մայր Աթոռի պնդմամբ՝ քաղաքական քարոզչությամբ զբաղվելու համար։ Սակայն, երբ խոսքը վերաբերում է Միքայել արքեպիսկոպոս Աջապահյանին կամ Բագրատ արքեպիսկոպոս Գալստանյանին, Եկեղեցու մոտեցումը ակնհայտորեն այլ է։ Թեև Գալստանյանը «սառեցվել» է ծառայությունից, սակայն Միքայել արքեպիսկոպոսը չի «սառեցվել» ու շարունակել է պաշտոնավարել։ Այս իրավիճակը ակամայից առաջ է բերում հետևյալ օրինաչափ հարցը՝ ինչո՞ւ մեկ հոգևորականի պարագայում կիրառվում է ամենախիստ պատիժը, իսկ մյուս դեպքերում՝ ոչ կամ մասնակիորեն։

Որոշ խմբեր, անհատներ, նշված հոգևորականներին դիտարկում են որպես «քաղբանտարկյալներ»։ Միջազգային իրավունքի մեջ «քաղբանտարկյալ» է համարվում այն անձը, որը կալանավորվել է իր՝ քաղաքական հայացքների, իշխանություններին քննադատելու, խաղաղ ցույցերին մասնակցելու կամ կազմակերպելու, կամ քաղաքական շարժումներին անդամակցելու պատճառով։

Եթե ընդունում ենք, որ տվյալ հոգևորականներն իսկապես քաղբանտարկյալներ են, ապա փաստացի ընդունում ենք նաև, որ նրանք զբաղվել են քաղաքական գործունեությամբ։ Իսկ եթե այո՛, ապա տրամաբանորեն՝ նրանք ևս պետք է ենթարկվեն նույն կանոնական պատժին եկեղեցու կողմից, ինչպես նախկինում կարգալույծ արված հոգևորականը։ Հակառակ դեպքում Հայ Եկեղեցու ներսում գործում են տարբեր չափանիշներ՝ ըստ անձի հանրային կարգավիճակի, եկեղեցական աստիճանի, ազդեցության կամ Կաթողիկոսական քմահաճության ուղղակի ընկալման։

Բացի այդ, Միքայել արքեպիսկոպոսի և Բագրատ արքեպիսկոպոսի նկատմամբ հարուցված գործերը իրավական առումով շատ ավելի ծանր բնույթ ունեն։ Ըստ ՀՀ Քրեական օրենսգրքի՝  նրանց առաջադրված են հետևյալ մեղադրանքները․ Կրոնական ատելության հրահրում, Սահմանադրական կարգի տապալում, Զանգվածային անկարգությունների ու Ահաբեկչության կազմակերպում, Իշխանության ներկայացուցչի դեմ բռնություն։

Սա նշանակում է, որ գործերը վերաբերում են ոչ թե պարզապես քաղաքական հայացքների արտահայտմանը, այլ՝ պետության սահմանադրական կարգի դեմ ուղղված ենթադրյալ գործողություններին։ Այս պարագայում, ինչպես յուրաքանչյուր ՀՀ քաղաքացի, այնպես էլ՝ հոգևորականը՝ ցանկացած աստիճանի, պետք է ենթարկվի իրավական ընթացակարգին՝ առանց բացառության։ Իրավունքը ճանաչում է բոլորի հավասարությունը օրենքի առաջ, և սա վերաբերում է անգամ Ամենայն Հայոց Կաթողիկոսին։

Մայր Աթոռ Սուրբ Էջմիածնի և մի շարք այլ կառույցների՝ «անհապաղ ազատ արձակելու» հրապարակային կոչերը, երբ դատական գործընթացը դեռ ընթանում է, չի կարելի դիտարկել որպես պարզ կարծիք։ Դրանք պարունակում են դատարանի անկախության դեմ ուղղված ճնշման տարրեր և հակասում են Սահմանադրությամբ ամրագրված իշխանությունների տարանջատման սկզբունքին։

Այսօրինակ միջամտությունները՝ առանց օրինական հիմքի կամ փաստացի գնահատման, իրավական պետության համար վտանգավոր նախադեպ են և պետք է ենթարկվեն իրավական պատասխանատվության։ Պետությունը պարտավոր է չլռել, այլ՝ գործել իրավաչափ ձևով։ Ապահովել իրավական ընթացակարգերի նկատմամբ հարգանքը՝ նման հայտարարությունները որպես դատարանի աշխատանքի վրա ազդելու փորձ որակելը, ոչ միայն օրինական, այլ նաև անհրաժեշտ քայլ է։ Երբ հնչող հայտարարությունները դուրս են գալիս փաստերի և իրավունքի տիրույթից ու դառնում են հուզական կամ քարոզչական գործիք, հասարակությունը կորցնում է վստահությունը թե՛ դատարանի, թե՛ եկեղեցու, և թե՛ պետական համակարգի նկատմամբ։ Մանիպուլյատիվ հռետորաբանությունը խաթարում է նաև Հայ Եկեղեցու ինստիտուցիոնալ՝ արդեն որոշ բարձրաստիճան հոգևորականների կողմից խաթարված հեղինակությունը՝ ի ցույց դնելով անհավասար չափանիշներ։

Ոչ ոք՝ անկախ հոգևոր, աշխարհիկ, ֆինանսական կարգավիճակից, չպետք է արտոնյալ լինի օրենքի առաջ։ Եթե Եկեղեցին ցանկանում է պահպանել իր բարոյական և հասարակական հեղինակությունը, նրա հայտարարությունները պետք է լինեն իրավաչափ, հավասարակշռված, չեզոք և պատասխանատու, այլ ոչ թե՝ կողմնակալ ու ճնշող։

Հիշեցում․ ենթադրյալ հանցանքի մեջ կասկածվողը կամ մեղադրվողը համարվում է անմեղ՝ մինչև նրա մեղավորությունը դատական կարգով ապացուցվի։

Սարգիս ՅԱԶԻՉՅԱՆ